رضا لطیفی
جایگاه ردیف در موسیقی ایرانموسیقی ایران بر اساس ردیف دستگاهی بنا گذاشته شده است. حال این پرسش پیش میآید که ردیف دستگاهی چیست؟ ردیف در فرهنگ لغت به معنای چیدمان، چینش و در کنار هم قرار گرفتن آمده است. ردیف در موسیقی نیز بیربط به این معنا نیست. تعریفی از استاد طلایی در کتاب نگرشی نو به موسیقی ایران آمده است «ردیف رپرتوآر نغمهها و آهنگهای مختلف میباشد.» یا به عبارتی مجموعهای از نغمهها و مایهها و مدهای مختلف که در کنار هم با هدف جمعآوری میراث صوتی ملت ایران و بنیان روش آموزشی برای هنرجویان تدوین شده است که از منطق خاص خود پیروی میکند که برای پیبردن به این منطق، سالها آموزش ردیف و تکرار مکرر نغمهها و آهنگهای موجود در آن و رسیدن به مرحله کشف این منطق، هنرجو را خرده خرده در طی سالیان به شکوفایی در این هنر ظریفه یاری میدهد.
تفاوت اصلی آموزش موسیقی ایرانی با سایر موسیقی ملل از جمله موسیقی غربی نحوه آموزش میباشد و این تفاوت سرمنشعهای بسیار زیادی از جمله جغرافیا و نوع نگرش ملت ما، زبان و مسائل تاریخی، حکومتی، مذهبی، و غیره است.
به نظر میرسد یکی از دلایل به وجود آمدن ردیف همین شفاهی بودن آموزش و سیستم آموزش استاد - شاگردی آموزش حضوری و شفاهی است که چیدمان کل نغمهها، مایهها و مدها را الزامی ساخته تا هم استاد و هم شاگرد از الگوی چیدمانی برای تدریس و یادگیری استفاده کنند. مثلا بدانند که بعد از گوشه (حصار چهار گاه) پس حصار و بعد از آن مخالف است که کار آموزش و یادگیری آسانتر گردد.
دستگاههمانگونه از لغت بر میآید این کلمه ترکیبی از دو کلمه دست و گاه ساخته شده است. معنای کلمه دست مشهود است اما گاه به معنای زمان و مکان هر دو استفاده میشود. مانند کلمه ترکیبی گاه و بی گاه و یا صبحگاه و... که درباره زمان استفاده میشود همینطور کلمه عبادتگاه که قید مکان دارد. چون ردیف برای ساز تار و سه تار گرد آوری شده - یا بهتر عنوان کنیم توسط اساتید و نوازندگان تار و سه تار جمع آوری شده - بر اساس پرده بندی و ساختمان این سازها ساخته شده است پس دست و گاه معنای خود را پیدا میکند. یعنی جایگاه دست یا پزیشن دست بر پرده بندی تار یا سه تار. مثلا میرزا عبدالله که معتبرترین ردیف ۱۰۰ سال گذشته را برای آموزش تدوین کرده نوازنده سه تار بوده است یا برادرش که ردیفش به ردیف میرزا حسین قلی معروف است نوازنده تار بوده است. البته چیدمان نغمات و مایهها در این دو ردیف با هم برابر است اما در ردیفهای مکاتب دیگر مانند ردیف مکتب اصفهان یا ردیف مکتب آذربایجان یا مکتب هرات از چیدمانهای دیگر پیروی میکند.
ردیف در گذشته یک میراث خاندانی بوده است. خانوادههای مطرب که بیشتر از یهودیان تشکیل میشدهاند - یا اگر هم یهودی نبودند در محلات یهودیان زندگی میکردند - بهعنوان پیشه خاندانی، ردیف خاندان خود را حفظ و حراست میکردند و به غیر آموزش نمیدادند و بهعنوان سرمایه خاندانی خود از آن حفظ و حراست میکردند و از پدر به پسر و مادر به دختر در خانواده به ارث میبردند. البته شروع دستگاهی شدن موسیقی ایران دقیقا مشخص نیست اما از دوره «صفیالدین ارموی» و رسالههای قدیمی مشخص است که موسیقی ایران قبل از صفویه به شکل مقامی بوده اما از دوره قاجار به بعد مشخص است که موسیقی ایران، دستگاهی شده است. یعنی مقام گردانیها به سلیقه اساتید و نوازندگان برتر به شکل ثابتی آموزش داده شده است و شخصیت جدای مقامها به شخصیتهای پیوسته و وابسته دستگاه مبدل شده است. که البته در صورت تبحر نوازندگان و خوانندگان متبحر، میتوانند فرمهای جدیدی تحت عنوان مرکب نوازی یا مرکب خوانی را ایجاد کنند. یعنی از گوشه اصلی یک دستگاه به گوشه فرعی به دستگاه دیگری رفته و البته باید دوباره به دستگاه ابتدا یا مادر برگردند. مثلا از دستگاه ماهور از گوشه فرعی دلکش -که گوشه اصلیاش خاوران میباشد و بخشی از مقام باستانی نوایی است- به دستگاه شور یا شور پایین دسته رفته و دوباره با فرود به دستگاه ماهور به این مرکب پایان داده میشود.