موسیقی آیینی

آن زمان مردم ایران عمیق‌تر می‌اندیشند، پس موسیقی عمیق‌تری نیست برای مراسم و آئین‌های خود انتخاب‌ می‌کردند. اما امروز با ناباوری هرچه تمام‌تر می‌بینیم که با وجود بالا رفتن سطح تحصیلات در جامعه موسیقی‌های مورد استفاده در مراسم‌ها و مجالس از جمله‌ موسیقی مراسم مذهبی موسیقی‌های سطحی می‌باشد.
موسیقی آئینی، در سرتاسر دنیا در انواع و شکل‌های متنوع بروز پیدا کرده است، در ادیان، در سنت‌ها و آداب مرسوم در جوامع بشری به شکل‌های متنوع خود را نمایان می‌کند زیرا که موسیقی در همه‌ی ارکان زندگی ما نقش دارد چه در طبیعت وجودی ما و چه در رفتارهای انسان و... مانند راه رفتن که اگر ریتم در آن رعایت نشود تعادل انسان به‌هم می‌خورد یا در طبیعت ما همچون ضربان قلب و تنفس ما و موجودات دیگر جاری‌ست. آنچه‌ که مسلم است در رفتار‌های جمعی نوع بشر حضور ریتم عنصری برای هماهنگ شدن و رفتار منسجم می‌باشد. موسیقی در تمام ارکان زندگی، حیات و طبیعت جاری‌ست و از آن گریزی نیست.
موسیقی به اشکال متعددی خود را زنده نگه‌داشته است. بعد از به وجود آمدن انشعاب‌هایی همچون تشیع در دین اسلام و انشعاب‌هایی از آن در شکل‌های صوفی‌گری و بوجود آمدن سلسه‌های «فقر» که ریشه در فرهنگ‌های مانوی دارند شکل موسیقی خانقاهی نیز متولد شد که در آن استفاده از سازها هم یکی از راه‌های مناجات به حساب آید. (رجوع شود به مقوله‌ی سماع و موسیقی در کتب اهل تشیع)
موسیقی آئینی و مذهبی جای بحث و فرصت بسیار را می‌طلبد، اما به دلیل فرا رسیدن ماه محرم به بحث مختص به مراسم عاشورایی می‌پردازیم.
گوشه‌های بسیاری در روایت‌های مختلف ردیف موسیقی ایرانی وجود دارد که در مراسم عاشورایی مورد استفاده قرار می‌گیرد مانند حصار در چهار‌گاه، مخالف در چهارگاه، حصار سه‌گاه، غم‌انگیز، گیلکی در ابوعطا و دشتی و در دستگاه شور که مرسوم‌ترین دستگاه در فرهنگ ملی ایران است و همین شکل در هنر نمایش نیز وجود دارد که دوستداران را ارجاع می‌دهم به تحقیقات استاد بهرام بیضایی در این زمینه. زیرا به خاطر غنی بودن موسیقی در این نوع از نمایش در ایران که مربوط به فرهنگ سووشان می‌باشد و در شکل امروزی در مرثیه‌ و بازسازی وقایع کربلا و یا در شکل قدیمی‌ترش داستان نینوا مورد استفاده قرار می‌گیرد و با همین الحان موسیقی دستگاهی ایران خوانده می‌شود. اشکال مختلف دیگری باز مانند نوع نقالی که برای داستان سرایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
موسیقی مذهبی که در شکل موسیقی مربوط به مراسم دهه محرم می‌باشد همانگونه که تعزیه هر شب یک نمایش دارد هر شب مربوط است به یکی از ده شهید کربلا می‌باشد، مرثیه‌هایی برای هر یک از این شب‌ها خوانده می‌شود که در دوران صفوی این اصول چیدمان شده‌اند. مانند: وجود دسته‌جات «شاخسین واخسین» (اصطلاحی به زبان آذری‌ست که در زمان سلسله‌ی پادشاهی صوفیه مرسوم شد و توسط حکومت وقت در سرتاسر ایران آن روز مورد حمایت حکومتی قرار گرفت) که این کارناوال عزا در شهرهای مختلف و برگرفته از فرهنگ تصوف در ایران جریان گرفت.
البته در منابع تشیع اشاراتی به محافل عزاداری در طایفه‌ی بنی‌هاشم از قبیله‌ی قریش نیز اخباری وجود دارد که محافل مرثیه خوانی توسط بزرگان علوی برگزار می‌شد و زعیمان تشیع از این مسئله پشتیبانی می‌کردند، اما اینکه آیا آوازی با الحان موسیقایی خوانده می‌شده یا نه سندی در دسترس نیست ولی شعرای بسیاری که در عرب و عجم از آنها در تاریخ نام برده شده در مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش اشعار بسیاری سروده‌اند که در منابع شیعه موجود است و همین مراسم‌ها و مجالس در دوره‌ی صفویه تشکّل یافته و به شکل‌های اجتماعی‌تر و گسترده‌تر بوجود آمده و خوانندگان بسیار مشهور هر دوره که به علوم موسیقی و تکنیک خوانندگی آشنا بودند در خدمت این مراسم و مجالس گرفته می‌شدند.
می‌توان گفت موسیقی آوازی در آن دوره تقریبا به جز آنکه در خاندان‌ها به‌صورت موروثی حفظ و نگهداری می‌شد تنها جای اجرای رسمی‌شان همین‌گونه مراسم‌ها یا تعزیه‌ها و یا قرائتِ کلام‌ الله بوده است و به همین طریق به نسل‌های بعد با کسب شهرت و گرفتن شاگردان جدید از طبقات معمولا اشراف و گاهی اقشار دیگر می‌پرداختند و خوانندگانی تربیت می‌شدند که به رموز و اسرار دست نیافتی آن دوره از موسیقی آگاه می‌شدند و به همین طریق موسیقی‌ در دوره‌های بعدی به دوره‌ی قاجار می‌رسد.
البته ما اخبار کمی از این دوره به دست داریم که کسانی همچون علی‌اکبرخان، جمال صفوی، استاد طاهر‌زاده‌ که ردیف‌های آوازی‌اش همچون دُر توسط اساتید بزرگی چون محمدرضا شجریان تدریس می‌شود. و اشخاص دیگری چون حسن علی خان نکیسای تفرشی آوازهایی نیز ضبط شده برجا مانده است.
در سال‌های اخیر کاری از موسسه‌ی آوای مهربانی در قالب چهار سی‌دی منتشر شد از آوازهایی که در این‌گونه مراسم توسط اساتید به نام آن زمان ضبط شده که بر لوله‌های صوتی یا صفحات سنگی موجود می‌باشد و کار ارزنده‌ای‌ است که علاقه‌مندان می‌توانند بدان مراجعه نمایند و از این آثار استفاده کنند.
همانگونه که می‌دانید پس از آنکه فرهنگ‌های جهانی به واسطه‌ی ارتباطات به هم نزدیک شده و در هم ادقام شدند فرهنگ ایران زمین نیز دچار دگرگونی‌هایی شد و موسیقی مذهبی ما نیز از این قائده مستسنا نبوده و نیست و نخواهد بود.
اگر در زمان‌های قدیم ملودی‌های دیگر به جای ردیف هفت دستگاه‌ می‌بود شاید موسیقی مذهبی ما نیز از همان‌ها پیروی می‌کرد و ما امروز آنها را جزو موسیقی ملی خود می‌دانستیم. اما این اتفاق در دوره‌ی ما به سرعت بسیار زیادی در حال وقوع است و ما در کمال ناباوری می‌بینیم که موسیقی عمیق و تفکر برانگیز دستگاهی در موسیقی آئینی و مذهبی جای خود را به ملودی‌ها و ریتم‌های بازاری و سطحی موسیقی‌های غربی داده است. شاید ناراحت کننده به نظر برسد اما دلیل آن چیست؟!
دلیل آن این است که آن زمان مردم ایران عمیق‌تر می‌اندیشند، پس موسیقی عمیق‌تری نیست برای مراسم و آئین‌های خود انتخاب‌ می‌کردند. اما امروز با ناباوری هرچه تمام‌تر می‌بینیم که با وجود بالا رفتن سطح تحصیلات در جامعه موسیقی‌های مورد استفاده در مراسم‌ها و مجالس از جمله‌ موسیقی مراسم مذهبی موسیقی‌های سطحی می‌باشد.
دلیل سطحی شدن، انسان‌ها و شرایط‌شان است که در موسیقی نیز بروز می‌کند. مشکل جدی‌تر از مبتذل شدن موسیقی‌ست. شاید به مداحان اهل بیت ایراد می‌گیرند که چرا از موسیقی‌های سطحی و مبتذل برای مرثیه ثرایی ائمه‌ی اطهار استفاده می‌کنند، اما من از شما یک سوال دارم اگر همین آقایان به ظاهر جلف نباشند جوانان پای منبرشان می‌نشینند؟
من فکر می‌کنم مسیر فرهنگ توسط اجتماع و شعور جمعی در طول تاریخ با نوسان‌های مخلتف مسیر خود را پیدا کرده و هیچ‌گاه با ایستایی رودخانه موافق نیست. حرکت لازمه‌ی رودخانه است اگر نه مرداب و مرگ. امروز نیاز زنده ماندن این فرهنگ در شرایط فعلی، چه از لحاظ سیاسی، چه اجتماعی، چه فرهنگی که هر کدام آنها خود نیازمند مباحثه، تحقیق می‌باشد همین است که می‌پیماید، گاه ما هستیم که جریان را از ابتدا تا انتها نمی‌بینیم. دهه‌ها و صده‌ها در عمر دراز تاریخ فرهنگ به پشیزی حساب نمی‌شود.