شاهکارهای ادبی برای آداب زندگی

از شاهکارهای متون سده‏‌ی پنجم هجری که کم‏‌و‏بیش در کتب درسی هم استفاده می‏‌شود می‌‏توان به تاریخ بیهقی، سیاست‏نامه و قابوس‏نامه اشاره کرد. با تلفیق این سه کتاب می‏‌توان نکات بسیار ارزنده‏‌ای درباره‏‌ی اخلاق و به‏‌طور کلی آداب زندگی آموخت.

تاریخ بیهقی: نسبت به دو کتاب دیگر سنگین‏‌تر است اما از جذابیت این کتاب نمی‏‌کاهد. ابوالفضل بیهقی اواخر عهد غزنویان به زندان افتاد و در دوره‏‌ی خانه‏‌نشینی این کتاب را نگاشت. در این کتاب نویسنده با رعایت امانت، خیلی دقیق به توصیف جزئیات می‏‌پردازد. تمام فصول این کتاب یا حاصل تجربیات و مشاهدات عینی نویسنده است یا از گفته‌‏های اشخاصی استفاده کرده است که به صدق سخن ‏آن‏ها ایمان دارد چراکه معتقد است در قیامت باید به تمام آن‏ها پاسخ داد: «به پاسخ آن که از وی رفت گرفتار». 
لغات زیبای فارسی و ضرب‏‌المثل محاوره در این کتاب بسیار است: «میان دو نماز بارانکی خردخرد می‏‌بارید چنان‏که زمین ترگونه می‏‌کرد.» توصیف وضع زندگانی درباری و اجتماعی آن روزگار به‏‌خوبی در این کتاب به تصویر کشیده شده است. بیهقی خوش‏گذرانی‏‌های روزگار جوانی مسعود غزنوی را بسیار رندانه می‌‏نمایاند؛ از شراب‏‌خواری‏‌های او که البته «پنهان از پدر می‌‏خورد» تا مطربانی که برایش می‌‏نواختند و از نوع عکس‏‌هایی که بر در، دیوار و اتاق خوابش نقش کرده بود. به عنوان نمونه: «از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم - سلطان مسعود - یکی آن است که...» و سپس تمام اسرار و پنهان‏کاری‏‌های مسعود را باز‏می‏‌نمایاند.

سیاست‏نامه: ملکشاه سلجوقی در اواخر سلطنت، از چندتن از وزیران خود خواست که در باب کشورداری و رسوم گذشته، نیک و بد امور جاری و کمبودها بیندیشند و عرضه کنند تا پادشاه در آن‏ها تأمل و نقایص را رفع کند و کارها را سامان دهد. همه نوشتند و ملکشاه نوشته‌‏ی خواجه نظام‏‌الملک را پسندید. شیوه‏‌ی نگارش این کتاب به‏‌گونه‏‌ای است که اگر خواننده به سبک کهن آشنایی نداشته باشد، به‌‏آسانی مفهوم مطالب را درمی‌‏یابد. آیین کشورداری، آداب درباری، عاملان، قاضیان، بازرسان، ندیمان، ضیافت، خزانه و...به‌‏خوبی در این کتاب روشن شده است. یک ویژگی ارزشمند این کتاب ایجاز آن است: «برفتم و این معنی با وی نرمک بگفتم. قبول کرد. خرّم شدم.»

قابوس‏نامه: عنصرالمعالی کیکاووس این کتاب را در نصیحت به فرزندش - گیلانشاه - نوشته است. ارزش خاص این کتاب به دلیل اشتمال آن بر آداب و رسوم کهن ایرانی و ذکر گوشه‏‌هایی از تمدن کهن ایرانی است که جز در قابوس‏نامه در منابع دیگر دیده نمی‏‌شود.
ملک‏‌الشعرای بهار آن را «مجموعه‏‌ی تمدن اسلامی پیش از مغول» نامیده است. با توجه به ابواب این کتاب: شناختن حق پدر و مادر، پیری و جوانی، طرز غذاخوردن و شراب‌نوشیدن، مهمانی‌رفتن و میزبان‌بودن، مزاح، شطرنج، عشق‏‌ورزیدن، گرمابه‏‌رفتن، خفتن، زن‏‌خواستن، رعایت امانت، فرزندپروردن، تجارت، نجوم، شاعری و... می‌‏توان گفت کیکاووس مطالعات بسیار عمیقی بر آداب زندگی داشته است. «جهد کن تا عاشق نشوی. اگر کسی را دوست داری باری کسی را دوست دار که به دوستی ارزد. معشوق خود بطلیموس و افلاطون نباشد ولکن باید که اندک مایه خردی دارد. و نیز دانم که یوسف یعقوب نباشد اما چنان باید که حلاوتی و ملاحتی باشد وی را.»