موسیقی در تعزیه

در تعزیه موسیقی جایگاه مهمی داشت و تعدادی سنت در موسیقی از طریق اجرای تعزیه بوجود آمد. یکی از ارزش‌های آوازهای تعزیه در آن بود که قطعه‌ها و مقام‌های موسیقی با موضوع و شخص انطباق می‌یافت. دسته‌های نوازنده موسیقی در هیئت‌های هفت یا هشت نفری قرار می‌گرفتند و سازها عبارت بود از شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج.
اثر چندین عامل موسیقیایی را می‌توان در موسیقی تعزیه یافت که مهم‌ترین آنها تقسیمات موسیقی ایرانی است که اجزای اصلی آوازهای تعزیه را شکل می‌دهد. در اکثر شهرها برای شبیه‌سازی ردیف خاصی را سرمشق قرار می‌دهند. مثل شبیه‌سازی حضرت عباس= چهارگاه، حر=عراق.
آوازهای دشتی و شوشتری، بیشترین کاربرد را در آوازهای مذهبی و تعزیه دارند. در بین آنها موسیقی‌ای که در مناطق مختلف ایران اجرا می‌شود نقش مهمی در تعزیه دارد. در کنار تعزیه‌هایی که در مناطق مرکزی و قسمتی از پایتخت اجرا می شود، تعزیه در فارس، گیلان، مازندران، آذربایجان کومش (سمنان، دامغان و شاهرود) لرستان و کرمانشاه و بوشهر به وسیله آوازهای محلی در کنار تقسیمات موسیقیایی ایرانی همراهی می‌شود. هر کسی می‌تواند به راحتی حضور موسیقی سنتی ایرانی را در اکثر تعزیه‌ها در شکل آواز یا موسیقی دستگاهی تعزیه که به وسیله آلات موسیقی چون بوق و نی و کرنا و... اجرا می‌شود، تشخیص دهد.
چون شیوه بیان حوادث در تعزیه مبتنی بر آواز بود معمولا تعزیه خوانان با مقام‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی آشنایی داشتند. معین البکا یا دستیارش (ناظم البکا) کودکان خوش صدا را با نقش‌های کوچک و کم اهمیت و به اصطلاح «بچه‌خوان» تعلیم می‌دادند تا رفته رفته با آگاهی بر ظرایف اجرای آواز تعزیه خوان شوند از این رو تعزیه را یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ بخشی از نغمات موسیقی ایرانی دانسته اند. در هر تعزیه ممکن بود اشعار در گوشه‌ها و دستگاه‌های متعددی خوانده شود البته در سوال و جواب‌ها لازم بود که تناسب مقام‌ها رعایت گردد مثلا اگر «امام‌خوان» (کسی که نقش ائمه و به‌ویژه امام حسین را بر عهده می‌گرفت) در دستگاه شور می‌خواند «عباس‌خوان» هم باید در همان دستگاه جواب او را می‌داد (مستوفی ج ۱ ص ۲۸۹ خالقی بخش ۱ ص ۳۳۸).
تغییر دستگاه‌ها در تعزیه معمولا ناشی از تغییر صحنه و موضوع وقایع بود بنابراین تعزیه خوان «مرکب خوانی» (خواندن قطعه‌ای در چند دستگاه موسیقی) نمی‌کرد و لازم نبود برای تغییر دستگاه‌ها از مایه‌های انتقالی استفاده کند. «اشقیا خوان» (کسی که نقش دشمن امام را بر عهده می‌گرفت) بر خلاف سایر تعزیه خوانان اشعار را به آواز نمی‌خواند بلکه به اصطلاح «اشتلم» (رجز خوانی) می‌کرد.
برخی از تعزیه خوانان مشهور دوره قاجار و بعد از آن که با موسیقی آوازی آشنا بودند عبارت‌اند از: خواجه حسین علی خان معاصر فتحعلی شاه و محمد شاه سید مصطفی میرعزا و فرزندش سید کاظم میرغم (بیضایی ص ۱۴۱) سید زین العابدین قراب کاشی رضا قلی تجریشی سید عبدالباقی که نقش ملاحسین امام خوان میرزا غلامحسین عباس خوان سید احمد خان که نقش حر و حضرت عباس را بسیار خوب اجرا می کرده و اولین خواننده ای است که برخی آوازهای او بر صفحه گرامافون ضبط شده است میرزا رحیم کمانچه کش قلی خان شاهی که نقش حضرت زینب سلام الله علیها را با آواز دشتی بسیار موثر می خوانده است حبیب الله اسب بمردی ملا داداش طالقانی حاج ملا رجبعلی در نقش امام خوان و اقبال آذر (متوفی ۱۳۵۰ ش خالقی بخش ۱ ص ۳۴۹۳۵۱).
ارتباط میان تعزیه وموسیقی تنها از طریق آواز نبوده است بلکه سازهای موسیقی نیز در مجالس تعزیه به کار می رفت چنانکه گاه پیش از آغاز تعزیه و به جای «پیش خوانی» (رجوع کنید به ادامه مقاله) با نواختن برخی سازها مانند شیپور طبل دهل کرنا سرنا نی لبک نی قره نی نقاره و سنج تماشاگران را برای شنیدن و دیدن تعزیه آماده می کردند (رجوع کنید به درویش ص ۱۶۰). البته در حین اجرای تعزیه معمولا آوازها با ساز همراهی نمی شد جز در موارد اندک که در این موارد رعایت دستگاه ها لازم بود چنانکه معمولا برای شبیه (نقش) علی اکبر و قاسم چهارگاه و سه گاه و اصفهان و برای شبیه امام نوا نواخته می شد (شهیدی ۱۳۶۷ ش ص ۷۶). در صحنه های فاقد گفتگو مثل صحنه های مسافرت یا نبرد یا در وقفه های میان جریان نمایش (آکسیونها) نیز از ساز استفاده می شد. در تعزیه معمولا هر یک از سازها کاربرد خاصی داشتند مثلا هنگام ورود اشخاص و شروع جنگها طبل می زدند و هنگام وقوع صحنه های حزن آلود شیپور و قره نی می نواختند. از سازهای محلی نیز در مناطق مختلف استفاده می شده است که گاه این سازها برای تعزیه متعارف و معمول به حساب نمی آمد مثلا در مجلس «عروسی حضرت قاسم علیه السلام» نی چوپانی و «دس دایره» هم نواخته می شد (رجوع کنید به نصری اشرفی ص ۱۰۷). هدایت دسته نوازندگان تعزیه را معمولا معین البکا با اشاره چوبدست یا عصا در کنار دیگر وظایفش بر عهده می گرفت. (مستوفی ج ۱ ص ۲۹۸ بیضایی ص ۱۵۷-۱۵۸).
موسیقی تعزیه موجب حفظ و تداوم بسیاری از نغمه ها و قطعات موسیقی سازی و آوازی ایران شد (رجوع کنید به خالقی بخش ۱ ص ۳۴۸ نیز رجوع کنید به موسیقی) و از سوی دیگر این موسیقی را در مراتب مختلف تحت تاثیر قرار داد. در موسیقی نواحی نیز این کارکرد و تاثیر عمیق موسیقی تعزیه وجود دارد مثلا در شمال ایران بسیاری از قطعات و آواها یا همچون «عباسخونی» مستقیما از موسیقی تعزیه اخذ شده (رجوع کنید به نصری اشرفی ص ۱۰۲) یا مانند ترانه «لیلا باریکلا» تحت تاثیر ریز مقام موسیقی مذهبی «خنجر می زند شمر» با تغییر مایگی از بیات ترک به شوشتری شکل گرفته اند (رجوع کنید به مدرسی ص ۳۱).