فرم در موسیقی

انواع قالب‌های مختلف که در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد بدین ترتیب است:
فرم آوازی: که مانند ساز و آواز یا جواب آواز ارائه می‌شود، که فرم ردیفی دارد و معمولا در وزن آزاد ارائه می‌شود، یا در وزن‌های دوری بر اساس افاعیل یا عروض شعر فارسی است که معمولا خواننده به شکل بداهه بر اساس چیدمان ردیفی و بر اساس گردش ملودی ردیفی روی گوشه‌های مختلف آواز را اجرا می‌کند و ساز با فاصله‌ی زمانی بسیار کوتاه «نعل به نعل» با آن زمان‌بندی یعنی زمان‌بندی خواننده که شعر را ادا می‌کند آواز را دنبال می‌کند.
در این فرم استاد شجریان در آواز و استاد شهناز و استاد لطفی در نوازندگی تار سر آمد کسانی هستند که توان اجرای جواب آواز نعل به نعل و خوب را دارند در حالیکه اساتید بزرگی نیز هستند که قادر به اجرای دقیق جواب آواز در این فرم نیستند چرا که نیاز به حافظه کوتاه مدت بسیار بسیار دقیق و قوی است. به طور مثال اجرای «عشق داند» استاد شجریان و محمدرضا لطفی یکی از بهترین نمونه‌های جواب آواز است.

فرم تصنیف: قطعه‌ای ضربی که دارای ریتم است و البته این ضربی‌ها می‌تواند دورهای مختلفی داشته باشد از جمله دورهای هفت ضربی، دو ضربی، سه ضربی و شش ضربی و دورهای طولانی‌تر از جمله سیزده ضربی... که معمولا از خط ملودی ساده‌ای پیروی می‌کنند به جز تحریرهایی که در ساز به شکل سینه مال (نوعی تکنیک نوازندگی) اجرا می‌شود. که همراه با کلام می‌باشد. در این نوع قالب آهنگ‌سازی در موسیقی ایرانی از قدیم الایام وجود داشته است و تصنیف‌های بسیاری سینه به سینه تا به حال آموزش داده شده‌اند و به نسل امروز رسیده است که آهنگ سازش مشخص نیست حتی یک الی دو نمونه در ردیف نیز وجود دارد... مانند ساقی نامه و چهار پاره در دستگاه ماهور ، البته در دوره مشروطه تصنفینی مانند «شیدا و عارف» که موضوعات سیاسی و اجتماعی را در این قالب بیان می‌کردند و از سر آمدان این نوع آهنگ‌سازی در موسیقی ایرانی بوده و هستند و در دوران ما «استاد پرویز مشکاتیان» البته بیشتر مضامین عاشقانه را دنبال کرده است.
البته نباید فراموش کرد که اساتید صاحب نام و خوش صدا تصنیف نمی‌خواندند و معمولا این کار به عهده ضرب‌گیران، رقاصه‌ها و خوانندگان سطح پایین بوده است. به‌طور مثال استاد عبدالله خان دوامی که استاد مسلم آواز و صاحب معتبرترین ردیف آوازی موسیقی ایران است به خاطر وسعت کم صدا (گستره صوتی)  که دوستان نزدیک او را عبدالله دودانگ خطاب می‌کردند از تصنیف خوانان و بزرگانی چون درویش‌خان و نوازندگان برتر هم دوره خود بوده است استفاده می‌کردند.

فرم ضربی: دو گونه متفاوت دارد. یکی «ضربی» که همراه با کلام است که خود شامل دو گونه‌ی «ساخته شده» و «بداهه‌»  است که دومی، به اسم «کار عمل» معروف است. دیگری «سازی» که باز به دو شکل «بداهه» و «ساخته شده» است. یعنی به عبارتی یک پایه یا دور در ریتمی معین که ملودی به شکل بداهه یا به شکل ساخته شده روی آن قرار می‌گیرد.